Álit dómaranefndar Evrópuráðsins um mikilvægi velferðar dómara fyrir skilvirkni dómskerfisins
Álit dómaranefndar Evrópuráðsins um mikilvægi velferðar dómara fyrir skilvirkni dómskerfisins
Ráðgjafarnefnd evrópskra dómara (CCJE) samþykkti á fundi sínum Strasbourg 14. nóvember 2025 álit nr. 28(2025) um mikilvægi velferðar dómara fyrir skilvirkni dómskerfisins (Opinion on the importance of judicial well-being for the delivery of justice). Álitið má sjá hér.
Álitið fjallar um tengsl þess að gætt sé að velferð dómara og þess að uppfylla kröfur um að dómstólar séu skilvirkir, sjálfstæðir og og óhlutdrægir svo sem fram kemur í 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu.
Á undanförnum árum hefur dómskerfið staðið frammi fyrir ýmsum ógnum við framangreind markmið. Eru þar meðal annars nefnd vaxandi lýðræðislegur óstöðugleiki og skortur á virðingu fyrir sjálfstæði dómstóla af hálfu stjórnvalda, þings, fjölmiðla og samfélagsmiðla.
Í álitinu er því fjallað um hvernig hægt er að vernda og efla velferð dómara til að auka gæði og skilvirkni starfsins og styðja þannig jafnframt við sjálfstæði og óhlutdrægni dómskerfisins sem lykilþætti í lýðræðislegu skipulagi og réttarríki. Þar er ítarlega fjallað um áskoranir sem dómarar mæta í tengslum við störf sín sem áhrif hafa á velferð þeirra og gerðar eru tillögur til aðildarríkja Evrópuráðsins hvernig megi bregðast við þeim.
Ráðgjafarnefnd evrópskra dómara er skipuð dómurum frá 46 ríkjum Evrópuráðsins og eru þeir að jafnaði tilnefndir af dómarafélögum viðkomandi ríkja. Hlutverk nefndarinnar er að vera stofnunum Evrópuráðsins til ráðgjafar um hvers kyns álitaefni sem tengjast sjálfstæði og hlutleysi dómstóla og stöðu dómara í aðildarríkjunum. Lista yfir álit nefndarinnar frá síðustu árum má sjá hér.
Fundur formanna norrænna dómarafélaga haldinn í Helsinki
Reglulegur fundur formanna norrænna dómarafélaga var haldinn í Helsinki 7. nóvember 2025. Varaformaður Dómarafélags Íslands, Arnaldur Hjartarson, sótti fundinn.
Á fundinum var einkum fjallað um stöðu réttarríkisins og kjaramál dómara.
Ársfundur IAJ 2025 í Baku í Azerbaijan 13.-16. október 2025
Ársfundur IAJ 2025 var haldinn í Baku í Azerbaijan dagana 13.-16. október 2025. Fulltrúar Dómarafélags Íslands á fundinum voru formaður félagsins, Kristbjörg Stephensen, og Björg Thorarensen stjórnarmaður.
Á fundinum voru meðal annars samþykktar ályktanir um Chile, Ítalíu, Niger og Perú. Þá var í framhaldi af alþjóðlegri ráðstefnu um samband dómsvalds við aðra handhafa ríkisvalds, sem haldin var samhliða ársfundi IAJ, samþykkt sérstök ályktun. Sjá má þessar ályktanir hér:
https://www.iaj-uim.org/iuw/iaj-resolutions-adopted-in-baku-2025/
Samhliða ársfundi IAJ fundaði Evrópudeild IAJ (EAJ) eins og venja er og var sá fundur haldinn daginn áður eða 12. október 2024. Kristbjörg og Björg sátu jafnframt þann fund.
Á fundinum voru meðal annars samþykktar ályktanir varðandi Albaníu, Rúmeníu og Spán sem sjá má hér:
https://www.iaj-uim.org/iuw/eaj-resolutions-adopted-in-baku-2025/
Skýrsla um stöðu réttarríkisins í aðildarríkjum Evrópusambandsins
Hinn 8. júlí 2025 gaf framkvæmdastjórn Evrópusambandsins út skýrslu um stöðu réttarríkisins í dag í aðildarríkjum þess (ásamt fjórum umsóknarríkjum), 2025 Rule of Law Report.
Sjá nánar fréttatilkynningu um niðurstöðurnar: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_25_1742
og skýrsluna sjálfa ásamt frekari gögnum: https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/policies/justice-and-fundamental-rights/upholding-rule-law/rule-law/annual-rule-law-cycle/2025-rule-law-report_en
Sjónarmið Dómarafélags Íslands varðandi breytt viðmið við launaákvarðanir þjóðkjörinna fulltrúa og æðstu embættismanna
Starfshópur um breytingar á viðmiði
launa þjóðkjörinna fulltrúa og æðstu
embættismanna sem fá laun ákvörðuð
samkvæmt lagaákvæðum
Kópavogi, 9. september 2025
Vísað er til tölvupósts formanns starfshópsins 7. ágúst sl. þar sem skipun starfshópsins var kynnt og leitað eftir sjónarmiðum Dómarafélags Íslands varðandi það verkefni starfshópsins að setja fram tillögu um „breytt viðmið við launaákvarðanir þjóðkjörinna fulltrúa og æðstu embættismanna“ sem fá laun samkvæmt lagaákvæðum en starfshópnum sé ætlað að taka mið af álitsgerð og tillögum fyrri starfshóps sem skilaði áfangaskýrslu í júní 2024.
I
Samkvæmt 4. mgr. 44. gr. laga nr. 50/2016 um dómara skulu laun dómara taka breytingum 1. júlí ár hvert í samræmi við hlutfallslega breytingu á meðaltali reglulegra launa starfsmanna ríkisins fyrir næstliðið almanaksár. Skal að gildandi lögum miða við breytingar á launavísitölu ríkisstarfsmanna, sbr. dóm Hæstaréttar 22. desember 2023 í máli nr. 39/2023.
Í framangreindri áfangaskýrslu fyrri starfshóps frá júní 2024 kemur meðal annars fram að vegna nánar tiltekinnar aðferðarfræði við útreikning á launavísitölu hafi kjarasamningsbundnar breytingar á vinnutíma, vegna svonefndrar vinnutímastyttingar, ásamt því að samið var um krónutöluhækkanir á launum en ekki prósentuhækkanir, haft áhrif á vísitölu fyrir laun ríkisstarfsmanna þannig að hún hafi hækkað meira en nam breytingum á reglulegum launum fullvinnandi ríkisstarfsmanna á tímabilinu 2019-2023. Kemur einnig fram að starfshópurinn telji nauðsynlegt að gera breytingar á lagaumhverfinu til að „eyða enn frekar óvissu og ófyrirsjáanleika að því er varðar það hvernig og við hvaða aðstæður“ breyting verði á launum þjóðkjörinna fulltrúa og æðstu embættismanna. Jafnframt kemur fram að starfshópurinn telji mikilvægt að fyrirkomulagi, sem ætlunin hafi verið að koma á með lögum nr. 79/2019 vegna brottfalls laga um kjararáð og nánar er rakið í áfangaskýrslunni, verði „við haldið í anda þess“ sem starfshópur um málefni kjararáðs hafi lagt til og lagt var til grundvallar við lagasetninguna og að það verði eftir atvikum styrkt til framtíðar að teknu tilliti til þeirra athugasemda og áréttinga sem ráða megi af fyrrgreindum dómi Hæstaréttar. Þá segir að samhliða skuli litið til nánari útfærslu á árlegri launaviðmiðunarbreytingu „í þá veru að breytingin feli í sér málefnalega og sanngjarna endurskoðun launa nefndra hópa á einfaldan og fyrirsjáanlegan hátt.“ Leggur starfshópurinn til að útreikningar á launabreytingum byggi áfram á forsendum launavísitöluútreiknings og í viðmiðunarhópnum verði þeir sem starfi hjá ríkinu, falli undir opinbera stjórnsýslu og teljist stjórnendur og sérfræðingar en nefndir hópar stjórnenda og sérfræðinga í opinberri stjórnsýslu hjá ríkinu séu þeir sem eigi mesta samleið með æðstu embættismönnum ef litið sé til eðlis starfanna. Færir starfshópurinn enn fremur fram meginrök sín fyrir tillögum sínum í átta stafliðum, a-h, og setur jafnframt fram tillögur að lagabreytingum svo ná megi þeim fram.
II
Dómarafélag Íslands gerir ekki athugasemdir við að breytingar verði gerðar á þeim launaviðmiðum sem horfa skuli til við breytingar á launum dómara. Þá tekur félagið undir þörfina á því að breytingin feli í sér málefnalega og sanngjarna endurskoðun launa nefndra hópa á einfaldan og fyrirsjáanlegan hátt.
Því er hins vegar andmælt að núverandi fyrirkomulag, að miða við launavísitölu ríkisstarfsmanna, mæli ekki með nægilega góðum hætti almennar breytingar á heildarlaunum ríkisstarfsmanna. Jafnframt telur félagið nauðsynlegt að líta til þess að breytingar á launum viðmiðunarhópa ríkisstarfsmanna reiknast ekki inn í laun dómara fyrr en að meðaltali ári eftir að laun annarra hópa ríkisstarfsmanna hafa hækkað. Launahækkanir dómara geta því fráleitt verið leiðandi fyrir aðra hópa ríkisstarfsmanna í kjarasamningum þeirra svo sem haldið er fram í iii. lið niðurstöðukafla starfshópsins.
Félagið vekur jafnframt athygli á því að dómurum hefur ekki verið fjölgað, málum hefur ekki fækkað og vinnuvika dómara ekki styst og hafa dómarar því ekki notið þeirra kjarabóta sem felst í styttingu vinnuvikunnar sem flestar stéttir vinnumarkaðarins hafa notið.
Félagið hefur ekki forsendur til að meta hvort sá launþegahópur, sem lagt er til að miðað verði við í nefndri áfangaskýrslu, þ.e. þeir sem starfi hjá ríkinu, falli undir opinbera stjórnsýslu og teljist stjórnendur og sérfræðingar, sé nægilega sambærilegur dómurum til þess að rétt sé að launaþróun dómara fylgi þróun launa þess hóps. Félagið bendir á að hópurinn taldi á árinu 2023 aðeins um tæp 17% allra ríkisstarfsmanna og aðeins um helming þeirra sem starfa innan opinberrar stjórnsýslu ríkisins.
Í nefndri áfangaskýrslu er vitnað til áðurnefnds dóms Hæstaréttar og rakið að hann hafi lotið að launum dómara, „sem ljóst er að sérsjónarmið gilda um, með tilliti til sjálfstæðis dómstólanna og réttarvörslukerfisins sem slíks gagnvart framkvæmdavaldinu, og eftir atvikum löggjafarvaldinu. Launaákvarðanir að því er nefnda hópa varðar þurfa því, af þeim ástæðum, að vera óháðar afskiptum framkvæmdavaldsins og jafnframt að sæta aðeins afskiptum löggjafarvaldsins ef nauðsyn krefur.“ Þó sé ekki talin þörf á að mæla fyrir um að aðrar viðmiðanir eigi að gilda um dómara en um aðra í hópi þeirra sem taki laun samkvæmt lagaákvæðum enda eigi „mikilvægi þess, að ákvarðanir um launabreytingar byggi á skýrum grunni og séu gegnsæjar í reynd ekki síður við um aðra hópa sem lög nr. 79/2019 ná til, svo sem þjóðkjörna fulltrúa.“
Vegna þessara orða skal tekið fram að Dómarafélag Íslands gerir ekki athugasemd við að sömu viðmiðanir skuli gilda um dómara við mælingar á launabreytingum og aðra hópa sem lög nr. 79/2019 ná til. Þá er tekið undir mikilvægi þess að launabreytingar þeirra hópa sem hafa ekki samningsrétt um kaup og kjör „byggi á skýrum grunni og séu gagnsæjar“. Félagið gerir á hinn bóginn athugasemd við að ekki sé tekin skýrari afstaða til þess að tryggja beri, svo sem skýrlega kemur fram í fyrrgreindum dómi Hæstaréttar, að framkvæmdarvaldið skuli ekki ákveða laun dómara. Jafnframt er ekki tekið tillit til þess að svigrúm löggjafarvaldsins til að hafa afskipti af launum dómara (og saksóknara) og lögbundnum breytingum á þeim ætti að vera þrengra en gildir um laun annarra aðila sem áfangaskýrslan tekur til. Í þessu sambandi áréttar félagið að dómur Hæstaréttar í máli nr. 39/2023 laut aðeins að því hvernig haga bæri umgjörð um launaákvarðanir dómara vegna stjórnskipulegrar sérstöðu þeirra, en ekki að stöðu annarra hópa sem lög nr. 79/2019 taka til svo sem alþingismanna, ráðherra eða ráðuneytisstjóra.
Sérstaða dómara birtist í fyrirmælum stjórnarskrárinnar um að dómarar skulu vera sjálfstæðir í störfum sínum og óháðir öðrum þáttum ríkisvaldsins, sbr. 2., 59., 61. og 1. mgr. 70. gr. hennar svo og 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Í athugasemdum með frumvarpi til stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995 er rakið að áskilnaður 1. mgr. 70. gr. stjórnarskrárinnar um óháða dómstóla feli í sér að dómstólar eigi að vera sjálfstæðir og „ekki háðir öðrum þáttum ríkisvaldsins“. Er skírskotað til þess að „kjör sem dómendum eru tryggð“ séu einn af efnisþáttum í mati á því hvort dómstólarnir teljist sjálfstæðir þannig að fullnægt sé kröfum stjórnarskrárinnar. Er það einnig í samræmi við tilmæli ráðherranefndar Evrópuráðsins nr. R (94) frá 13. október 1994 og nr. (2010)12 frá 17. nóvember 2010 um sjálfstæði, skilvirkni og hlutverk dómenda.
Þrátt fyrir það sem þarna greinir hafa laun dómara verið skert í fjögur skipti á rétt rúmum fimm árum, þar af einu sinni með ákvörðun framkvæmdarvaldsins sem leiddi til höfðunar fyrrgreinds dómsmáls. Við setningu bráðabirgðaákvæða sem síðar hafa ítrekað verið sett í lög nr. 50/2016 til að skerða laun dómara hefur því verið borið við að Feneyjanefnd, ráðgjafarnefnd Evrópuráðsins, hafi lýst því yfir að löggjafinn hafi nokkurt svigrúm til að skerða kjör dómara þegar efnahagskreppa steðji að og að almenn lækkun kjara opinberra starfsmanna þegar „harðnar verulega á dalnum“, eins og það var orðað í frumvarpi því er varð að lögum nr. 60/2024, megi ná til dómara án þess að verða talin brot á sjálfstæði dómstóla. Þótt þetta sé vissulega rétt nær þetta svigrúm löggjafarvaldsins ekki til að skerða ítrekað laun dómara sem frekar hefur stýrst af pólitískum og vinnumarkaðslegum aðstæðum en því að raunveruleg efnahagsleg vá hafi steðjað að.
Dómarafélag Íslands bendir á að óháð því að með þeim breytingum, sem nú er fyrirhugað að gera á viðmiðum við launaákvarðanir dómara, sé ætlunin að skapa fyrirkomulag sem „leiði til betri sáttar í samfélaginu“, er án efa viðbúið að síðar skapist þær pólitísku aðstæður að þingmenn muni finna sig knúna til að hverfa frá fyrirkomulagi laganna við árlegar breytingar á launum sínum. Því er mikilvægt að í niðurstöðum þeirrar nefndar, sem nú hefur verið skipuð, og í lögskýringargögnum, leiði vinna nefndarinnar til breytinga á lögum, þ.m.t. 44. gr. laga um dómstóla, komi sérstaða dómara með skýrum hætti fram og reynt verði að tryggja eins og framast er unnt, að ekki verði hróflað við launakjörum dómara með bráðabirgðaákvæðum.
Í því sambandi er vakin athygli á nýlegum dómi Evrópudómstólsins frá 25. febrúar sl. í sameinuðu máli nr. C-146/23 þar sem fjallað er um tengsl sjálfstæðis dómsvaldsins og ákvarðana um launakjör dómara. Þar kvað dómstóllinn upp úr um að ákvarðanir um laun dómara og breytingar á þeim þurfi að eiga sér lagastoð og uppfylla skilyrði um hlutlægni, fyrirsjáanleika, stöðugleika og gagnsæi og að öll frávik frá því sem annars gildir um launaákvarðanir dómara þurfi að vera nauðsynleg út frá almannahagsmunum, vera í meðalhófi og gilda tímabundið.
Fyrir hönd stjórnar Dómarafélags Íslands
Kristbjörg Stephensen
Fundur EAJ í Yerevan í Armeníu 8.-10. maí 2025
Fyrri ársfundur Evrópudeildar IAJ (EAJ) 2025 var haldinn í Yerevan í Armeníu dagana 8. til 10. maí 2025. Fulltrúar Dómarafélags Íslands á fundinum voru formaður félagsins Kristbjörg Stephensen og Arnaldur Hjartarson varaformaður.
Á fundinum voru meðal annars samþykktar ályktanir varðandi Grikkland, Ítalíu, Tékkland og Ungverjaland og ályktun um mikilvægi efnahagslegs sjálfstæðis dómara en þessar ályktanir má finna hér:
https://www.iaj-uim.org/iuw/statements-adopted-during-the-eaj-meeting-in-yerevan/
Þá samþykkti fundurinn jafnframt að senda bandarískum dómurum bréf þar sem lýst var yfir samstöðu með þeim. Hlekk á bréfið má finna hér:
https://www.iaj-uim.org/iuw/eaj-letter-of-solidarity-to-the-judges-in-the-usa/
25. júlí – Alþjóðlegur dagur um heilbrigt starfsumhverfi dómstólanna
Sameinuðu þjóðirnar samþykktu 4. mars 2025 að 25. júlí ár hvert yrði alþjóðlegur dagur heilbrigðs starfsumhverfis dómstólanna. Sjá nánar hér:
og hér:
Dómar Evrópudómstólsins um tengsl sjálfstæðis dómsvaldsins og ákvarðana um launakjör dómara
Með dómi 25. febrúar 2025 í sameinuðum málum nr. C-146/23 kvað Evrópudómstóllinn upp úr um að ákvarðanir um laun dómara og breytingar á þeim þurfi að eiga sér lagastoð og uppfylla skilyrði um hlutlægni, fyrirsjáanleika, stöðugleika og gagnsæi. Þá kom fram að öll frávik frá því sem annars gildir um launaákvarðanir dómara þurfi að vera nauðsynleg út frá almannahagsmunum, samræmast meðalhófsreglu og gilda tímabundið.
Fréttatilkynningu um efni dómsins má sjá hér: https://curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2025-02/cp250020en.pdf
og dóminn má sjá hér:
Ungverskir dómarar fóru í kröfugöngu og kröfðust þess að sjálfstæði dómsvalds þar í landi væri virt
Hinn 22. febrúar 2025 fóru ungverskir dómarar í kröfugöngu og kröfðust þess að sjálfstæði dómsvalds þar í landi væri virt. Sjá nánari upplýsingar í frétt á heimasíðu IAJ: https://www.iaj-uim.org/iuw/hungarian-judges-march-for-the-rule-of-law/
Dómaranefnd Evrópuráðsins samþykkir álit og tilmæli um agaviðurlög dómara
Ráðgjafarnefnd Evrópskra dómara (CCJE) sem starfar á vettvangi Evrópuráðsins samþykkti á fundi sínum í Strasbourg 6. desember 2024 álit og tilmæli um agaviðurlög dómara nr. 27(2024). Álitið má sjá hér.
Í álitinu er fjallað um mikilvægi þess að skýrar og fyrirsjánlegar reglur séu í aðildarríkjunum um skilyrði þess að dómarar sæti agaviðurlögum vegna háttsemi innan eða utan embættis. Slíkt fyrirkomulag sé nauðsynlegt bæði til að tryggja sjálfstæði dómstóla og styrkja traust almennings til dómskerfisins. Jafnframt er lýst áhyggjum af því að á undanförnum árum hafi stjórnvöld í nokkrum Evrópurríkjum í auknum mæli beitt dómara agaviðurlögum sem úrræði til að þagga niður í eða leysa frá störfum dómara sem ekki hafa dæmt stjórnvöldum í vil.
Ítarlega er fjallað um lagalega umgjörð um agaviðurlög dómara í álitinu, ástæður þess að þeim verði beitt, hverjir fari með vald til að rannsaka mál og ákveða að beita agareglum og raunhæf réttarúrræði dómara vegna slíkra ákvarðana. Í lok álitsins eru sett fram tilmæli til aðildarríkja um hvernig rétt sé að skipa agamálum dómara og atriði sem rétt sé að líta sérstaklega til í því sambandi.
Álitið um agaviðurlög dómara er tengt fyrra áliti nefndarinnar um siðareglur og ábyrgð dómara nr. 3(2002) sem var samþykkt árið 2002 og má sjá hér. Í hinu nýja áliti er farið yfir þróun sem orðið hefur undanfarna tvo áratugi varðandi agaviðurlög dómara og ný álitaefni sem þar hafa vaknað og eru til þess fallin að vekja áhyggjur af sjálfstæði dómsvaldsins.
Ráðgjafarnefnd Evrópskra dómara er skipuð dómurum frá 46 ríkjum Evrópuráðsins og eru þeir að jafnaði tilnefndir af dómarafélögum viðkomandi ríkja. Hlutverk nefndarinnar er að vera stofnunum Evrópuráðsins til ráðgjafar um hvers kyns álitaefni sem tengjast sjálfstæði og hlutleysi dómstóla og stöðu dómara í aðildarríkjunum. Fulltrúi Íslands í nefndinni er Björg Thorarensen hæstaréttardómari.
Lista yfir álit nefndarinnar frá síðustu árum má sjá hér.
Skýrsla starfshóps um nýtt launamódel fyrir norska dómara
Norska þingið fól starfshópi í desember 2023 að rannsaka og gera tillögu að nýju launamódeli fyrir dómara á öllum dómstigum. Hinn 16. nóvember 2024 skilaði nefndin skýrslu með tillögum sínum að nýju launakerfi.
Með tillögunum er í afar stuttu máli gert ráð fyrir að laun norskra dómara verði ákvörðuð með lögum að tillögu sjálfstæðrar nefndar og kemur fram að sú leið þykir henta best vegna sjónarmiða sem lúta að sjálfstæði dómsvaldsins. Til upplýsingar er bent á að á síðum 44-47 í skýrslunni er að finna upplýsingar um fyrirkomulag launasetninga dómara á Norðurlöndunum.
Hér má nálgast tillögur starfshópsins:
Fundur formanna norrænna dómarafélaga haldinn í Osló
Reglulegur fundur formanna norrænna dómarafélaga var haldinn í Osló 8. nóvember 2024. Formaður Dómarafélags Íslands, Kristbjörg Stephensen, sótti fundinn.
Á fundinum var kynntur undirbúningur að notkun gervigreindar við norska dómstóla og ræddar aðferðir við launasetningu dómara á Norðurlöndum og sérstaklega kynntar nýjar leiðir að launasetningu norskra dómara sem gert er ráð fyrir að taki gildi á komandi misserum.
Niðurstöður vinnuhópa á ársfundi IAJ 2024 í Höfðaborg 19.-21. október 2024
Fjórir fastir vinnuhópar IAJ skiluðu niðurstöðum um eftirtalin efni:
Fyrsti vinnuhópur, 1st Study Commission, sem fjallar um skipulag og stöðu dómskerfisins og réttindi einstaklinga (Organisation of the Judiciary – Status of the Judiciary – Rights of the Individuals), tók fyrir efnið: The Effects of Artificial Intelligence on the Judiciary.
Niðurstöður má nálgast hér: https://www.iaj-uim.org/iuw/1st-study-commission/
Annar vinnuhópur, 2nd Study Commission, sem fjallar um einkamál og einkamálaréttarfar (Civil Law and Procedure), tók fyrir efnið: Written Submissions – when do they turn from a help to a hindrance?
Niðurstöður má nálgast hér: https://www.iaj-uim.org/iuw/2nd-study-commission/
Þriðji vinnuhópur, 3rd Study Commission, sem fjallar um sakamál og sakamálaréttarfar (Criminal Law and Procedure), tók fyrir efnið: The rapid evolution of illicit drug manufacturing and the challenges this unstoppable process poses to successful prosecution.
Niðurstöður má nálgast hér: https://www.iaj-uim.org/iuw/3rd-study-commission/
Fjórði vinnuhópur, 4th Study Commission, sem fjallar um allsherjarrétt og félaga- og félagsmálarétt (Public and Social Law), tók fyrir efnið: Digital Revolution Impact on the Labour Market: Platform og Gig Economy and Artificial Intelligence.
Niðurstöður má nálgast hér: https://www.iaj-uim.org/iuw/4th-study-commission/
Ársfundur IAJ 2024 í Höfðaborg í S-Afríku 19.-21. október 2024
Ársfundur IAJ 2024 var haldinn í Höfðaborg í Suður-Afríku dagana 19. til 21. október 2024. Fulltrúar Dómarafélags Íslands á fundinum voru formaður félagsins, Kristbjörg Stephensen og Hlynur Jónsson stjórnarmaður.
Á fundinum var meðal annars samþykkt ályktun um Túnis, sem má sjá hér:
https://www.iaj-uim.org/iuw/iaj-statement-on-tunisia/
og fundargerð fundarins má sjá hér:
https://www.iaj-uim.org/iuw/wp-content/uploads/2024/10/minutes-CC-2024-Cape-Town-En.pdf
Samhliða ársfundi IAJ fundaði Evrópudeild IAJ (EAJ) eins og venja er og var sá fundur haldinn daginn áður eða 18. október 2024. Kristbjörg og Hlynur sátu jafnframt þann fund.
Á fundinum voru meðal annars samþykktar ályktanir varðandi Armeníu, Búlgaríu og Svíþjóð sem sjá má hér:
https://www.iaj-uim.org/iuw/eaj-resolutions-adopted-in-cape-town-2024/
Umsögn um áform um breytingu á lögum nr. 50/2016 um dómstóla (leyfi dómara)
Umsögn um áform um breytingu á lögum nr. 50/2016 um dómstóla (leyfi dómara)
Dómsmálaráðuneytið birti 19. ágúst sl. áform um breytingu á lögum nr. 50/2016 um dómstóla (leyfi dómara). Dómarafélag Íslands lýsir yfir stuðningi við boðuð áform en félagið hefur bæði með erindi til dómsmálaráðherra 11. janúar sl. og í umsögn til allsherjar- og menntamálanefndar Alþingis 29. mars 2023 vakið athygli á að núverandi skipan mála þegar kemur að leyfi dómara sé til þess fallin að stefna sjálfstæði dómara í hættu.
Þrátt fyrir að félagið sé sammála boðuðum áformum er vakin athygli á því að í framangreindum erindum þess til dómsmálaráðherra og allsherjar- og menntamálanefndar Alþingis voru settir fram tveir valkostir að lagabreytingu, þ.e. að fjölga megi dómurum tímabundið við dómstól þegar dómari kemur til baka úr leyfi frá störfum vegna starfa hjá alþjóðadómstól eða alþjóðastofnun eða að dómarinn taki við embætti sem sé laust þegar hann snýr til baka úr slíku leyfi.
Í áformaskjali er einvörðungu síðari valkosturinn kynntur. Dómarafélag Íslands telur á hinn bóginn fyrri valkostinn æskilegri en bæði er hann hagfelldari þeim dómara sem snýr til baka úr leyfi þar sem hann kemur í veg fyrir að dómarinn þurfi jafnvel um lengri tíma að bíða eftir að staða losni auk þess sem óvissa um hvað bíði viðkomandi dómara er hann snýr til baka getur orðið til þess að draga úr áhuga dómara á að gefa kost á sér til starfa hjá alþjóðadómstól eða alþjóðastofnun.
Fyrir hönd Dómarafélags Íslands
Kristbjörg Stephensen
Mótmæli gegn ítrekuðum kjaraskerðingum dómara
Efnahags- og viðskiptanefnd Alþingis
19. júní 2024
Efni: Mótmæli gegn ítrekuðum kjaraskerðingum dómara
Dómarafélag Íslands vísar til framkomins frumvarps til laga um breytingu á ýmsum lögum vegna launa þjóðkjörinna fulltrúa og embættismanna (hækkun launa) þar sem meðal annars er gert ráð fyrir að 4. mgr. 44. gr. laga nr. 50/2016 um dómstóla, sem kveður á um að laun dómara skuli 1. júlí ár hvert hækka miðað við „hlutfallslega breytingu á meðaltali reglulegra launa starfsmanna ríkisins fyrir næstliðið almanaksár“, verði með lögum vikið til hliðar. Fyrir liggur að dómarar eiga á grundvelli þessa lagaákvæðis von á því að laun þeirra hækki um 8%. Gangi boðaðar skerðingar á kjörum dómara eftir munu á hinn bóginn laun dómara þess í stað hækka um tæp 3% eða um 66.000 krónur. Hér er því um fyrirhugaða skerðingu að ræða á lögbundnum rétti dómara til leiðréttingar launa til samræmis við hlutfallslegar launahækkanir annarra ríkisstarfsmanna sem þegar hafa komið til framkvæmda.
Í greinargerð með framangreindu frumvarpi kemur fram að í lok mars 2023 hafi náðst rammasamningar milli opinberra launagreiðenda og bandalaga opinbers starfsfólks sem kjarasamningar við stéttarfélög á opinberum vinnumarkaði hafi byggst á. Þeir hafi falið í sér samkomulag um framlengingu á kjarasamningum til eins árs þar sem viðræðum um önnur atriði en launalið var frestað. Útfærsla kjarasamninga hafi verið sambærileg því sem samið var um á almennum vinnumarkaði, sem hafi falið í sér blöndu krónutölu- og prósentuhækkana auk hámarks krónutöluhækkana. Með frumvarpinu sé lagt til að laun þeirra sem taki laun samkvæmt nánar tilgreindum lagaákvæðum hækki um 66.000 krónur í stað 8%. Með krónutöluhækkuninni sé horft til þeirrar krónutöluhækkunar í kjarasamningum sem gerðir voru viðmiðunarárið 2023, þ.e. næstliðið almanaksár og að með þessari hækkun sé gengið fram með góðu fordæmi á tímum hárrar verðbólgu og vaxta.
Framangreindar röksemdir halda ekki að mati Dómarafélags Íslands. Ákvæði 4. mgr. 44. gr. laga um dómstóla gerir ráð fyrir að laun hækki til samræmis við launaþróun ríkisstarfsmanna, það er hækki til samræmis við launahækkanir ríkisstarfsmanna sem þegar eru komnar fram. Fram hjá því verður ekki litið að meðaltalshækkun reglulegra launa ríkisstarfsmanna er 8% vegna ársins 2023. Laun þessa hóps hafa því hækkað meira en sem nemur framangreindri krónutöluhækkun sem mun hafa verið samið um á árinu 2023, hækkun sem dómarar munu þá ekki njóta, gangi frumvarpið eftir, þar sem laun þeirra taka hækkun hverju sinni á miðju ári næsta árs eftir að laun viðmiðunarhópsins hafa hækkað.
Dómarafélag Íslands minnir á að dómarar skulu vera sjálfstæðir í störfum sínum og óháðir öðrum þáttum ríkisvaldsins, sbr. 2., 59., 61. og 1. mgr. 70. gr. stjórnarskrárinnar og 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Í athugasemdum með frumvarpi til stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995 er rakið að áskilnaður 1. mgr. 70. gr. stjórnarskrárinnar um óháða dómstóla feli í sér að dómstólar eigi að vera sjálfstæðir og „ekki háðir öðrum þáttum ríkisvaldsins“. Er skírskotað til þess að „kjör sem dómendum eru tryggð“ séu einn af efnisþáttum í mati á hvort dómstólarnir teljist sjálfstæðir þannig að fullnægt sé kröfum stjórnarskrárinnar. Er þetta fyrirkomulag meðal annars í samræmi við tilmæli ráðherranefndar Evrópuráðsins nr. (2010)12 frá 17. nóvember 2010 um sjálfstæði, skilvirkni og skyldur dómenda. Þar er ekki aðeins lögð áhersla á að mælt skuli fyrir um launakjör dómara í lögum heldur einnig að tryggt skuli með lögum að ekki verði gripið til launalækkunar sem beinist sérstaklega að dómurum.
Gangi fyrirhugaðar breytingar eftir yrði það í fjórða sinn á rétt rúmum fjórum árum sem dómarar þyrftu að sæta því að laun þeirra séu skert, en með 20. gr. laga nr. 25/2020 var launahækkun dómara í samræmi við 4. mgr. 44. gr. laga um dómstóla frestað frá 1. júlí 2020 til 1. janúar 2021. Þá var viðmiði við endurskoðun launa dómara breytt til lækkunar með ákvörðun fjármála- og efnahagsráðuneytisins, sem boðuð var með bréfi Fjársýslu ríkisins 29. júní 2022 og tók gildi 1. júlí sama ár, og dómarar að auki endurkrafðir um það sem ráðuneytið taldi vera ofgreidd laun þeirra. Með dómi Hæstaréttar Íslands 22. desember 2023 í máli nr. 39/2023 var íslenska ríkið gert afturreka með þær ákvarðanir. Í þriðja sinn voru laun dómara skert þegar Alþingi, með sama hætti og nú er fyrirhugað, ákvað að laun dómara skyldu aðeins hækka um 2,5% í stað 7,1%. Með réttu má halda því fram að dómstólar hér á landi séu ekki fyllilega sjálfstæðir í störfum sínum ef löggjafarvald og framkvæmdarvald skerða ítrekað lögbundin launakjör dómara.
Þótt rétt sé að Feneyjarnefnd Evrópuráðsins hafi fallist á að almenn lækkun launa opinberra starfsmanna þegar harðnar verulega á dalnum megi ná til dómara eins og það er orðað í greinargerð með frumvarpinu og verði ekki talin brot á sjálfstæði dómara er rétt að benda á að annað gildir um ítrekaðar skerðingar á launum dómara, skerðingar á launum sem aðrar stéttir hafa notið. Aftur er minnt á að nú er stefnt að fjórðu skerðingunni á fjórum árum án þess að því verði haldið fram að hér á landi hafi á þessum árum verið ríkjandi miklir efnahagslegir erfiðleikar. Þá verður einnig að benda á að sú aðgerð, að taka af dómurum launahækkun sem aðrar stéttir hafa notið, verður ekki talin hluti af almennri efnahagslegri aðgerð.
Dómarar í landinu eru 65 talsins. Samkvæmt því eru þeir rúmlega þriðjungur þeirra sem verða fyrir skerðingu af völdum laganna. Ef 63 alþingismenn eru teknir út fyrir sviga, en þeim sem fara með löggjafarvaldið er vitanlega hverju sinni heimilt að lækka laun sín án þess að sú lækkun verði að ná til annarra opinberra starfsmanna sem ekki hafa samningsrétt á vinnumarkaði, þá eru dómarar rúmlega helmingur þess hóps sem fyrir skerðingunni verður. Ef saksóknarar í landinu eru taldir með dómurum, en um nauðsyn sjálfstæðis þeirra gilda svipuð sjónarmið og eiga við um dómara, þá eru dómarar og saksóknarar um 2/3 hluti þeirra sem fyrir skerðingunni verða. Hér er því langt í frá um að ræða almenna aðgerð gagnvart breiðum hópi embættismanna sem eðlilegt er að dómarar taki þátt í, heldur beinist hún í raun einkum að dómurum og saksóknurum.
Dómarafélag Íslands leggst því gegn því að frumvarpið verði látið ná til dómara og leggur til að 4. gr. þess verði felld á brott.
Virðingarfyllst,
f.h. stjórnar Dómarafélags Íslands
Kristbjörg Stephensen
Breytingar á dómstólakafla norsku stjórnarskrárinnar
Norska stórþingið samþykkti 21. maí 2024 heildarendurskoðun á þeim kafla norsku stjórnarskrárinnar sem fjallar um dómsvaldið (86.gr. - 91. gr.) Helstu nýmælin sem verða með breytingunum eru eftirfarandi.
Öll dómstigin þrjú eru talin upp í stjórnarskránni, en áður var þar aðeins getið Hæstaréttar Noregs (87. gr.)
Mælt er fyrir um hámarksfjölda dómara í Hæstarétti og mega þeir ekki vera fleiri en 22, áður var aðeins getið um fimm dómara lágmarksfjölda (88. gr.)
Nýtt ákvæði bættist við um að konungur skipi dómara að fenginni umsögn frá óháðri nefnd og nánari fyrirmæli um nefnd um skipun dómara skuli sett með lögum (90. gr.)
Nýtt ákvæði bættist við um að dómara verði hvorki vikið úr embætti né hann fluttur í annað embætti gegn vilja sínum fyrir 70 ára aldur nema með dómi (90. gr.)
Nýtt ákvæði bættist við sem mælir fyrir um að tryggja skuli sjálfstæði stjórnsýslu dómstólanna (91. gr.)
Norsku stjórnarskrána með áorðnum breytingum má sjá hér
Umsögn um frumvarp til breytinga á lögræðislögum
Allsherjar- og menntamálanefnd Alþingis
Kópavogi, 27. maí 2024
Umsögn Dómarafélags Íslands um frumvarp til laga um breytingu á lögræðislögum nr. 71/1997 (nauðungarvistanir, yfirlögráðendur o.fl.)
Dómarafélag Íslands þakkar fyrir tækifæri til að fá að koma á framfæri ábendingum við framkomið frumvarp dómsmálaráðherra til breytinga á lögræðislögum. Félagið kom áður á framfæri tillögum við frumvarpsdrög í samráðsgátt og fagnar því að dómsmálaráðuneytið hefur í vinnu sinni litið til þeirra að miklu leyti.
Á þessu stigi málsins er félagið einungis með eina tillögu, sem þó gæti reynst brýn. Annars vegar vegna þess að hún dregur úr valdbeitingu við framkvæmd lögræðislaga. Hins vegar vegna þess að hún getur stuðlað að því að aukin virðing verði borin fyrir sjálfsákvörðunarrétti fólks, þar á meðal fatlaðra einstaklinga, sbr. það sem greinir hér á eftir um samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks.
Í 11. gr. lögræðislaga nr. 71/1997 er fjallað um málsmeðferð í málum þar sem krafist er sviptingar lögræðis einstaklings. Í 2. mgr. ákvæðisins segir að í því skyni að leggja sjálfstætt mat á hæfi varnaraðila skuli dómari kalla varnaraðila fyrir dóm, kynna honum kröfuna og gefa honum kost á að tjá sig um hana nema ástandi hans sé svo háttað samkvæmt vottorði læknis að það sé ekki mögulegt. Neiti varnaraðili að koma fyrir dóm án þess að slíkt læknisvottorð liggi fyrir er komin upp sú staða sem vikið er að í 3. mgr. 11. gr. lögræðislaga en þar er dómara heimilað að leita liðsinnis lögreglu við að sækja varnaraðila. Lögreglu er skylt að verða við slíkum fyrirmælum dómara. Í reynd getur dómari af réttarfarslegum ástæðum verið tilneyddur til að beita þessu úrræði. Augaleið gefur að slík valdbeiting getur verið harkaleg en hafa ber í huga að hér er gjarnan um að ræða einstaklinga sem glíma við veikindi af andlegum toga.
Að mati stjórnar Dómarafélags Íslands væri rétt endurskoða ákvæði 11. gr. í því skyni að heimila dómara að grípa til vægari úrræða þannig að dómara verði veitt heimild til að virða þann vilja veiks einstaklings sem kýs að koma ekki fyrir dóm, til dæmis ef það veldur viðkomandi mikilli vanlíðan að mæta fyrir dóm, enda þótt í sjálfu sér sé ekki talið ómögulegt að mati lækna að einstaklingurinn komi fyrir dóm. Slík heimild væri einnig í betra samræmi við a-lið 3. gr. samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks en þar kemur fram meginreglan um virðingu „fyrir meðfæddri göfgi, sjálfræði einstaklinga, þar með talið frelsi til að taka eigin ákvarðanir, og sjálfstæði þeirra“.
Í 4. mgr. 11. gr. lögræðislaga er nú þegar fyrir hendi heimild fyrir dómara til að fara á þann stað þar sem varnaraðili dvelst og kynna sér ástand hans af eigin raun. Sú heimild hefur reynst vel en hún er bundin við tilvik þar sem ekki er unnt að kveðja varnaraðila fyrir dóm, sbr. það sem áður segir um að læknisvottorð þurfi að liggja fyrir í slíkum tilvikum um að einstaklingnum sé ómögulegt að koma fyrir dóm. Því er lagt til að nýjum málslið verði bætt við í beinu framhaldi af 2. málslið 2. mgr. 11. gr. lögræðislaga:
„Dómara er þó ávallt heimilt að fara þess í stað á þann stað þar sem varnaraðili dvelst og kynna sér ástand hans af eigin raun, svo sem ef varnaraðili kýs að koma ekki fyrir dóm.“
Með framangreindri breytingu yrði dómara gert kleift að fara mildari leið við að ná fundi þess einstaklings, sem krafa um sviptingu lögræðis beinist að, auk þess sem áður segir um að hún dragi úr valdbeitingu gagnvart veiku fólki og geri sjálfsákvörðunarrétti þeirra hærra undir höfði.
Virðingarfyllst,
f.h. Dómarafélags Íslands
Kristbjörg Stephensen
Umsögn um fjármálaáætlun 2025-2029
Fjárlaganefnd Alþingis
Kópavogi, 22. maí 2024
Fjárheimildir til dómstóla í fjármálaáætlun 2025-2029
Stjórn Dómarafélags Íslands lýsir áhyggjum yfir því að í framlagðri tillögu til þingsályktunar um fjármálaáætlun 2025-2029 sé gert ráð fyrir „sértækum aðhaldsráðstöfunum“ á málefnasviði dómstóla sem nemi 40 mkr. á árinu 2026, 50 mkr. á árinu 2027 og 60 mkr. á árinu 2028.
Um nokkurn tíma hefur legið fyrir að héraðsdómstólar landsins eru undirfjármagnaðir. Sá halli sem verið hefur á rekstri þeirra hefur verið fjármagnaður undanfarin ár af nokkurs konar „varasjóði“ sem myndaðist fyrir nokkrum árum þegar ákvarðaðar fjárheimildir voru ekki fullnýttar vegna aðstæðna sem þá voru uppi. Nú er svo komið að þessi „varasjóður“ er svo til uppurinn og liggur þá fyrir að óbreyttu að halli verður á rekstri héraðsdómstóla en af rekstraráætlun héraðsdómstóla fyrir árið 2024 má ráða að framlög til þeirra á fjárlögum 2024 eru um 90 mkr. undir grunnrekstrarþörfum þeirra.
Að framangreindu gættu horfir sérkennilega við að ætla að ná fram tugmilljóna króna aðhaldi í rekstri dómstóla þegar rúmlega 95% af kostnaði við rekstur dómstóla eru laun og launatengd gjöld ásamt húsnæðiskostnaði. Svigrúmið til aðhalds er því afar takmarkað. Í því sambandi er vert að hafa í huga að fjöldi dómara og föst laun þeirra eru lögbundin auk þess sem öðru starfsfólki hefur ekki fjölgað síðustu áratugi þrátt fyrir fjölgun verkefna.
Í þessu sambandi er einnig minnt á að með lögum nr. 23/2023, sem samþykkt voru á Alþingi 23. maí 2023, var dómurum við Landsrétt fjölgað úr 15 í 16. Í athugasemdum með frumvarpinu sem varð að lögum nr. 23/2023 kom fram að fjölgunin miðaði að því unnt yrði að halda ásættanlegum málshraða við réttinn. Jafnframt kom fram að launa- og starfstengdur kostnaður eins dómara við Landsrétt næmi um 30 mkr. árlega og að gert væri ráð fyrir að sú útgjaldabreyting rúmaðist innan útgjaldaramma dómstólanna. Skýtur það mjög skökku við ef styrking Landsréttar gæti þýtt fækkun dómara á öðrum dómstigum. Verði það niðurstaðan verður að ætla að það muni koma niður á málshraða fyrir dómstólum landsins og þar með réttaröryggi borgaranna þvert á það sem kveðið er á um í 1. mgr. 70. gr. stjórnarskrárinnar.
Virðingarfyllst,
f.h. Dómarafélags Íslands
Kristbjörg Stephensen
Fundur EAJ í Varsjá í Póllandi 25.-27. apríl 2024
Fyrri ársfundur Evrópudeildar IAJ (EAJ) 2024 var haldinn í Varsá í Póllandi dagana 25 til 27. apríl 2024. Fulltrúar Dómarafélags Íslands á fundinum voru formaður félagsins, Kristbjörg Stephensen og Hlynur Jónsson stjórnarmaður.
Á fundinum voru meðal annars samþykktar ályktanir varðandi Ítalíu, Slóveníu, Spán og Ungverjaland ásamt ályktun varðandi tyrkneska dómarann Murat Arslan en þessar ályktanir má hér: https://eaj.iaj-uim.org/eaj-meeting-in-warsaw-resolutions/